De heuveltjes van Ravels

GRAFMONUMENTEN VAN 3.500 JAAR OUD GEVEN GEHEIMEN PRIJS TIJDENS OPEN MONUMENTENDAG

De piramides in Egypte, de Taj Mahal in India en Père-Lachaise in Parijs ­kennen we allemaal. Maar ook in de Kempen zijn indrukwekkende graf­monumenten te vinden. Gewoon in de natuur. Op zondag 9 september, tijdens Open Monumentendag, wordt het ­verleden van de eeuwenoude ­Ravelse grafheuvels opgehelderd.

Zou het toeval zijn? Net wanneer we de bossen van de Hoogeindse Bergen willen intrekken, barst een verschrikkelijk onweer los. Er rest ons geen andere keuze dan ons heil te zoeken in de auto. Een halfuur lang wordt de lucht verlicht door bliksemflitsen, rolt de donder aan en af en roffelt de regen op het dak van de wagen. Waren we geen sceptische journalisten, we zouden nog denken dat de overledenen uit de bronstijd weinig zin hebben in ons bezoek.

Eens de natuur tot bedaren is gekomen en we ­vertrekken richting de grafheuvels, kan archeoloog Jeroen Verrijckt wel lachen met ons bedrukt gevoel. “De heuvels liggen er nog, maar ze zijn meer dan honderd jaar geleden al gedeeltelijk ­geplunderd. De urnes met de assen van de over­ledenen zijn ook al lang verdwenen. Destijds was ­archeologie een hobby voor de rijke elite. Hier kon je geen kostbaarheden vinden, maar het stond wel chique om te pronken met een prehistorische urne op de schoorsteen.”

De eerste twee grafheuvels bevinden zich vlak bij elkaar, naast een wandelpad en een doorzichtig hek dat het voormalige militair domein beschermt tegen indringers. Voor de derde en vierde moeten we wat dieper het bos in. Rond de derde heuvel staan ­paren van houten palen opgesteld, die ongeveer anderhalve meter uit de grond steken. De vierde heeft een ringsloot en een aarden wal rond zich. Na de verfrissende bui liggen ze er prachtig bij in het zonlicht dat deze open plekken in het bos makkelijk bereikt.

Stonehenge

De heuvels stammen uit het midden van de bronstijd, tussen 1700 en 1500 voor Christus. “Ze bevinden zich in een oud duinengebied op de twee uiteindes van een U-vormige duin”, vertelt Jeroen. “Die is ontstaan doordat de wind lager gelegen stuifzand ophoopte.” Tijdens Open Monumentendag geven gidsen van Natuurpunt meer informatie over de fauna en flora van zowel bos als heide en over het fenomeen van paraboolduinen en stuifzand.

Waarschijnlijk woonde in de directe omgeving van de grafheuvels een grote familie, die haar doden op deze manier een laatste rustplaats gaf. De ­crematieresten werden in een urne gedaan. Die werd afgedekt met heideplaggen, stukken van de bovenste grondlaag van de heide, inclusief de begroeiing. “Allicht was men met een groep mensen een week bezig om een grafheuvel op te werpen”, legt Jeroen uit. “Oorspronkelijk werd één persoon centraal begraven. In veel grafheuvels werden ­later nog urnes bijgezet.”

De functie van de palen, omwallingen en ring­sloten rond de heuvels is nog steeds niet duidelijk. “Het was allicht een manier om mensen kenbaar te maken dat hier een grafheuvel ligt in het landschap, een soort afbakening van het land dus. Maar ze benadrukten ook de identiteit van de voorouders. Er wordt zelfs gedacht dat de palen verwijzen naar astrologische evenementen, zoals ook het geval is bij Stonehenge.”

Mammoetkies

“De palen zijn wel belangrijk voor Ravels, ze staan namelijk in het gemeentelogo”, weet Liesbet Paulussen van Collectief MOOS. De jonge vereniging uit Ravels heeft een hart voor cultureel erfgoed en wil verborgen parels op een creatieve manier opnieuw de aandacht geven die ze verdienen. MOOS staat voor Merkwaardig Onderzoek en Ontwerp van de Streek.

Collectief MOOS beleefde vorig jaar zijn vuurdoop tijdens Open Monumentendag door het urnenveld en de grafheuvels van Klein Ravels uit de ijzertijd in de kijker te zetten. Met honderden bezoekers bleek dat een onverwacht succes. “Dit jaar zijn we met de grafheuvels uit de bronstijd in de Hoogeindse Bergen duizend jaar verder teruggegaan in de tijd”, vertellen Liesbet en haar collega Ann ­Vanmechelen. “Deze monumenten liggen letterlijk in onze achtertuin maar waren toch vrij onbekend, zelfs bij mensen uit de buurt. Daarom willen we ze graag onder de aandacht brengen.”

Daarvoor heeft Collectief MOOS een uitgebreid programma samengesteld. Er zijn gegidste wandelingen door Jeroen en door een gids van Natuurpunt, je kunt er in primeur Bronsbonbons proeven en kinderen gaan tijdens een schattenjacht op zoek naar de geocaches. De Ravelse Heem- en Erfgoedvereniging Nicolaus Poppelius toont in een pop-up van haar Museum Aan de Grens een deel van de ­archeologische collectie. “Er zijn redelijk veel ­bewijzen teruggevonden van nederzettingen uit de steentijd en de bronstijd in Ravels”, zegt ­Jeroen. “We tonen onder meer een gepolijste stenen bijl en stenen huidenschrapers”, voegen Liesbet en Ann toe. “Pronkstuk is de ongeveer 120.000 jaar oude mammoetkies die in 1993 toevallig ontdekt werd door een landbouwer tijdens graafwerken in Weelde (deelgemeente van Ravels, red.).”

Sedentaire landbouwers

Ravels heeft inderdaad een lange en rijke geschiedenis. Vierduizend jaar geleden woonden er al mensen. Geen nomaden die leefden van de jacht en wat de natuur hen te bieden had, wel sedentaire landbouwers. Zij maakten een kantelpunt in de westerse beschaving mee. Brons, een legering van koper en tin, verving vuursteen als het belangrijkste materiaal voor het maken van onder meer gereedschap en sieraden. Het stenen tijdperk was voorbij, de bronstijd brak aan.

Sporen van de bronstijd vinden we vandaag voornamelijk in musea, in de vorm van metalen gebruiksvoorwerpen en wapens, in onze literatuur, met verhalen zoals de Ilias en delen van de Bijbel, en open en bloot in de natuur. Mensen begonnen hun overledenen namelijk te cremeren en de assen te begraven in grafheuvels. Ooit lag het landschap in de Lage Landen ermee bezaaid, maar landbouw en ruilverkavelingen deden de meeste verdwijnen.

“Het unieke aan deze vier grafheuvels is dan ook dat ze zo mooi bewaard zijn gebleven”, vertelt ­Jeroen. “Ze liggen hier al 3.500 jaar, quasi onaangeroerd. Een deel van de verklaring is allicht dat ze zich nu in een bos bevinden en niet op een akker, anders waren ze al lang omgeploegd. Bovendien hadden de mensen tot in de middeleeuwen schrik om in de buurt van grafheuvels te komen. Heel wat sprookjes en mythes ontstonden met de grafheuvel in de buurt als decor.”

Bronsbonbons

Liesbet haalt het voorbeeld van de ‘witte wieven’ aan. “Mythische vrouwelijke wezens die in grafheuvels woonden. Ze konden zowel goedaardig als kwaadaardig zijn. Ze bestaan ook in andere culturen: in Engeland zijn het white women, in Frankrijk dames blanches. Er is ooit een Franse opera gemaakt over een dame blanche. Iedereen is die opera vergeten, maar we kennen wel nog allemaal het dessert dat ernaar vernoemd is. Hopelijk gebeurt met onze Bronsbonbons niet hetzelfde (lacht).”

Inderdaad, tijdens Open Monumentendag kan er niet alleen van de prehistorische sfeer maar ook van de grafheuvels zelf geproefd worden. Vorig jaar inspireerden de grafheuvels op ’t Heike bakkerij Dilen voor de Tumuliekes, koekjes met een bodem van zanddeeg, een verwijzing naar de Kempense zandgrond, en daarbovenop een heuvel met een amandel als urne. Ook dit jaar bieden de Ravelse grafheuvels culinaire inspiratie. Geert Moelants van Chocolate & More uit Oud-Turnhout ging de smakelijke uitdaging van Collectief MOOS aan en creëerde de Bronsbonbons, vier unieke pralines, voor elke grafheuvel één.

“Voor deze nieuwe pralines baseerde ik me op het pollenonderzoek dat toont welke planten op de Hoogeindse Bergen groeiden toen de heuvels gebouwd werden, 3.500 jaar geleden”, legt Geert uit terwijl hij voor onze neus zijn lekkernijen bereidt. “Het eerste wat ik heb gedaan, is alle Latijnse plantennamen opzoeken om ze te vertalen (lacht). Uit de meest voorkomende soorten heb ik vier smaakcombinaties samengesteld: praliné van hazelnoten met bijenpollen, rozen, brandnetel en eik, spar met berk en ten slotte absint (sterkedrank op basis van onder meer anijs en venkel, red.) en lindethee. Geen evidente smaken, maar dat maakt het net interessant natuurlijk.”

Gelei van sparrennaalden

Geert maakt ondertussen anderhalf jaar pralines in zijn Chocolate & More-atelier in Oosthoven. “Ik heb een vrij basic, toegankelijk assortiment, met af en toe een smaak die je niet vaak tegenkomt bij een chocolatier, zoals frambozenmarsepein. Mijn focus ligt op kleine, fijne pralines, met een dunne chocoladen buitenlaag zodat de smaak van de ­vulling belangrijker wordt. Ik verkoop alleen ­pralines waar ik zelf in geloof. Dit najaar staat de verhuizing naar een groter pand met atelier en winkel gepland.”

De Kempense natuur vormde overigens niet alleen de inspiratie voor de Bronsbonbons, maar zorgt ook voor enkele ingrediënten. “Een deel ervan heb ik zelf geplukt, bijvoorbeeld in Landschap de Liereman, dat bij wijze van spreken in mijn achtertuin ligt. Zo maakte ik een gelei van de naalden van sparrenbomen. Volgend jaar wil ik zelf berkensap aftappen, dat is blijkbaar niet zo heel moeilijk.” De bijenpollen gaven een van de vier pralines een goudgele kleur. Die Bronsbonbon is tijdens Open Monumentendag gratis te proeven op de Hoogeindse Bergen. De nieuwe pralines zullen ook opgenomen ­worden in de geschenkverpakkingen met streekproducten van de gemeente Ravels. Of hoe monumenten van ­duizenden jaren oud ook vandaag nog tot de ­verbeelding spreken…

INFO: www.collectiefmoos.be, www.openmonumentendag.be

TEKST: WOUTER ADRIAENSEN FOTO’S: JOREN DE WEERDT

Bron: www.GVA.be CittA-magazine 1/09/2018